Blog Guido van Nispen: ‘Wat verdwijnt, verdwijnt volledig: de alles-of-niets-logica van Hilversum’

De ophef over het verdwijnen van programma’s alsZomergasten, Opium op Oerol, Flikken Rotterdam, Close Up, Nieuwjaarsconcert, NOS Studio Voetbal of De Rijdende Rechter zegt minder over cultuurbezuinigingen dan over een hardnekkige bestuursreflex. De publieke omroep lijkt slechts twee standen te kennen: volledig financieren en uitzenden, of schrappen. Alles daartussen blijft ondenkbaar. 

Wie het debat de afgelopen maanden volgt, hoort vooral verontwaardiging over wat verdwijnt, zelden nieuwsgierigheid naar wat behouden kan blijven — desnoods buiten de muren van de omroep.

Die reflex is oud. Oud genoeg om er een historische vergelijking bij te halen. Herodotus beschrijft in Historiën, Boek IV, de veldtocht van de Perzische koning Darius I tegen de Scythen, rond 513 v.Chr. Het is een van de vroegste expliciete beschrijvingen van wat wij later “verschroeide aarde” zijn gaan noemen. De Scythen weken steeds terug terwijl zij hun eigen land verwoestten. Zij lieten niets achter dat de vijand kon gebruiken en voerden hun vee met zich mee. Omdat zij geen steden hadden om te verdedigen en geen akkers om te verliezen, konden zij het Perzische leger dwingen hen te volgen zonder ooit tot een beslissend gevecht te komen. Zo raakte het leger van Darius uitgeput door honger, dorst en de eindeloze leegte.

Het mechanisme is herkenbaar. Ook binnen de publieke omroep lijkt bij druk — financieel, politiek, bestuurlijk — een vorm van verschroeide aarde de voorkeur te krijgen. Programma’s verdwijnen in één beweging, inclusief redactie, makers, archieven en publiek. De lijst van programma’s die stoppen groeit, maar wordt zelden gezien als een verzameling overdraagbare praktijken, kennis en gemeenschappen. Het zijn posten op een saneringsstaat, geen culturele ecosystemen.

Wat ontbreekt, is de gedachte dat publieke waarde niet noodzakelijk samenvalt met institutioneel eigendom. Waarom bestaat er geen loket waar geïnteresseerden — producenten, omroepen, fondsen, collectieven, liefhebbers — zich kunnen melden om programma’s en de mensen die erbij horen over te nemen? Waarom worden frictievergoedingen uitsluitend gezien als afvloeiingskosten, en niet als transitiekapitaal om formats, redacties en expertise elders een toekomst te geven? Binnen publieke omgevingen zijn er altijd middelen om overgangen te organiseren. Maar die verbeelding wordt niet aangesproken.

De vergelijking met de Scythen laat zien hoezeer een strategie ontbreekt bij bestuurders van publieke omroepen.Zij hebben geen nomadische vrijheid en geen vijand die hen achtervolgt door de steppe. Zij beheren publieke middelen en publieke cultuur. Zij hebben dus ook niet het recht om cultuur te vernietigen om bestuurlijke rust te kopen.Verschroeide aarde is geen neutrale ingreep; het is een keuze.

Het ongemakkelijke inzicht is dat deze reflex meer zegt over macht dan over inhoud. Wie alleen kan stoppen door te schrappen, laat zien dat hij publieke waarde vooral bezit — en niet begrijpt. De echte les is dus niet dat Zomergastenonmisbaar is. Het is dat een publieke omroep die geen afscheid kan organiseren zonder vernietiging, haar eigen opdracht onvoldoende serieus neemt. Publieke waarde verdwijnt dan niet omdat zij overbodig is, maar omdat niemand geleerd heeft hoe je haar overdraagt.

Open dat loket. Laat culturele waarde die met publiek geld is opgebouwd en door burgers wordt gedragen niet geruisloos verdwijnen, zonder programma’s ten minste de kans te geven op een vorm van voortbestaan. Wellicht gewoon eens te rade gaan bij de Domeinen Roerende Zaken van het Ministerie van Financiën, die hebben genoeg kennis in huis hoe om te gaan met ‘overtollige goederen of inbeslaggenomen goederen’. Stop in elk geval de verschroeide aarde. 

PS: hier een overzicht van programma’s waarvan is aangekondigd dat zij zullen stoppen. De lijst is onvolledig en het is aannemelijk dat er nog meer volgt. Het Eurovisie Songfestival heb ik buiten beschouwing gelaten, al is het in feite een schoolvoorbeeld van het achteloos prijsgeven van Nederlandse culturele waarde zonder overdracht aan derden die het wel met liefde en kunde zouden verzorgen.