Desinformatie en de strijd tegen fake news

Valse advertenties met BN’ers, fake news over de Amerikaanse presidentsverkiezingen, deepfake video’s: in een tijd waarin iedereen met een smartphone zichzelf tot verslaggever kan kronen en nieuws zich razendsnel verspreidt via social media, is het steeds moeilijker geworden om feit van fictie te onderscheiden. 

Fake news, of in vaktermen ‘desinformatie’, is geen nieuw fenomeen, maar de schaal en snelheid waarmee het zich tegenwoordig verspreidt, vormen een ernstige bedreiging voor het vertrouwen in de media. Fake news zit tegenwoordig overal: het gaat om nieuws over BN’ers, artikels over migratie of klimaatverandering of over nooit-eerder-geziene promoties bij een online casino zoals https://20eurodepositcasino.com/. 20 euro deposit casino’s zijn ideaal voor wie serieus wil spelen, maar niet meteen een groot bedrag wil inzetten. Met een storting van € 20 krijg je toegang tot alle populaire spellen en functies die het casino te bieden heeft, zonder dat je diep in je portemonnee hoeft te tasten. Maar fake news brengt vaak een heel ander verhaal. Hoe gaan traditionele en digitale media hiermee om? En welke factcheck-initiatieven blijken echt effectief? 

Wat verstaan we onder ‘fake news’?

Fake news is er in verschillende vormen. Soms gaat het om bewust verzonnen verhalen met als doel geld te verdienen (bijvoorbeeld door clicks), om politieke invloed uit te oefenen of om chaos te zaaien. Soms gaat het ook om verkeerde informatie die onbedoeld wordt gedeeld, dit wordt dan ‘misinformatie’ genoemd. Desinformatie of fake news is doelbewust misleidend. Denk maar beweringen als “vaccins bevatten microchips” of “de verkiezingen zijn gestolen”. Zelfs al zit er geen waarheid in de artikels, toch hebben ze vaak miljoenen mensen bereikt. En er zijn natuurlijk altijd wel mensen die het verhaal geloven.

De gevolgen zijn bedroevend. Fake news kan leiden tot wantrouwen in de overheid, polarisatie tussen bevolkingsgroepen en zelfs geweld, zoals bij de bestorming van het Capitool in de VS in 2021, wat deels aangewakkerd werd door uit de lucht gegrepen verkiezingsclaims.

Wat doet de media?

De media hebben de afgelopen jaren heel wat strategieën ontwikkeld om fake news tegen te gaan, of in ieder geval te weerleggen.

Factcheck rubrieken

Steeds meer kranten, tv-programma’s en nieuwssites hebben vaste factcheck-rubrieken. Denk aan Nieuwscheckers van de Universiteit Leiden, Pointer van KRO-NCRV, of het internationale AFP Fact Check. Deze redacties nemen beweringen onder de loep en toetsen ze aan de feiten. Vaak gebeurt dat met brononderzoek, data-analyse en interviews met experts. Wat opvalt, is dat deze checks niet enkel gericht zijn op politici, maar ook op virale berichten op social media, in WhatsApp-groepen of door influencers.

Samenwerkingen tussen verschillende media

In de strijd tegen nepnieuws bundelen mediabedrijven steeds vaker hun krachten. Tijdens verkiezingen of grote internationale gebeurtenissen zoals de coronapandemie zagen we in Nederland de opkomst van gezamenlijke factcheck-projecten. Een voorbeeld is het Europese EDMO-netwerk (European Digital Media Observatory), waarin journalisten, onderzoekers en techbedrijven samenwerken om desinformatie te signaleren en aan te pakken.

Ook Meta en YouTube werken samen met externe factcheckers. Als een bericht als onwaar wordt gemarkeerd, verschijnt er een waarschuwing of wordt het bericht verwijderd. De effectiviteit hiervan is onvoorspelbaar: sommige gebruikers nemen de waarschuwing serieus, anderen beschouwen het juist als censuur.

Media-intelligentie stimuleren

Steeds meer mediaorganisaties beseffen dat het niet voldoende is om fake news te ontkrachten, het publiek moet ook weerbaarder worden. Daarom investeren ze in voorlichting. Zo zijn er schoolprogramma’s waarin jongeren leren hoe je bronnen controleert, wat een betrouwbaar nieuwsartikel is, en hoe algoritmes jouw nieuwsfeed beïnvloeden.

Ook initiatieven zoals Mediawijsheid.nl en Nieuws in de Klas proberen burgers, scholieren en zelfs ouderen beter uit te rusten om kritisch om te gaan met informatie.

Welke factcheck-initiatieven werken echt?

Niet elke aanpak is even succesvol. Onderzoek toont aan dat factchecken wel degelijk werkt als het snel en duidelijk gebeurt. Maar: hoe dieper de verkeerde informatie verankerd zit in iemands overtuiging, hoe moeilijker dat wordt. Psychologen noemen dit het “backfire-effect”: mensen houden juist sterker vast aan een foute overtuiging als je ze corrigeert. Ze zijn ervan overtuigd dat de factcheckers informatie achterhouden, en geloven oprecht dat zij de ware toedracht kennen.

Daarom blijken sommige strategieën effectiever dan andere:

• Visuele en eenvoudige factchecks scoren beter dan lange lappen tekst. Mensen lezen eerder een infographic met drie feiten dan een essay van duizend woorden.
• Factchecks die aansluiten bij de leefwereld van de lezer zijn effectiever. Als je de informatie presenteert via iemand die men vertrouwt, zoals een lokale journalist, huisarts of religieuze leider, is de kans groter dat de boodschap landt.

De rol van techbedrijven

Hoewel media hun best doen, ligt een groot deel van de oplossing bij de technologiebedrijven die de platforms beheren. Meta, Google en andere techgiganten krijgen steeds vaker kritiek dat ze te weinig doen tegen schadelijke content. Algoritmes die clicks maximaliseren, belonen vaak juist schokkende, emotioneel geladen of controversiële berichten, ook als die niet kloppen.

Wat kun je zelf doen?

De strijd tegen fake news is niet alleen een taak voor journalisten en factcheckers. Ook als individu kun je ervoor zorgen dat je correct geïnformeerd bent.

• Check de bron: Wie deelt dit bericht? Is het een betrouwbare organisatie?
• Wees kritisch op je eigen vooroordelen: Geloof je iets omdat het waar is, of omdat het je goed uitkomt?
• Deel niet automatisch. Zelfs als iets ‘waar’ lijkt, is het verstandig om eerst even na te denken.

Desinformatie is een groot probleem in een tijd waarin informatie massaal aanwezig en moeilijk te controleren is. Maar de strijd is niet verloren. Door samenwerking tussen media, technologiebedrijven, onderwijsinstellingen én de burgers zelf, kan het collectieve bewustzijn rond fake news groeien. Geloof dus niet zomaar alles lukraak, maar check, dat is de boodschap!