Wat is effectiever? Met Amsterdamse directheid orkesten naar de top ruzieën of op zalvende, harmonieuze toon het beste uit de musicus halen? En wat doe je dan met orkestleden die niet de juiste kwaliteiten of de juiste mentaliteit hebben om mee te draaien aan de top? Mag je ze daar op aanspreken en met welke mate van voorzichtigheid moet dat dan? Dirigent Jaap van Zweden bereikte het hoogste niveau door harde eisen te stellen aan zichzelf en riep zijn vader als coach tot de orde als die tijdens het oefenen wilde pauzeren. ‘Zonde van de tijd’, vond van Zweden. Zo groeide een mentaliteit die deel werd van zijn persoonlijkheid. Hij bracht het daarmee tot het gastdirigentschap van de meest fameuze orkesten ter wereld. En……hij vergaloppeerde zich door niet te merken dat de tijd is veranderd.
Zijn gedrag grensde aan dat van maffiosi
Aan zijn artistieke kwaliteiten wordt niet getwijfeld, maar aan zijn mensenliefde wel. Als een gesel ging hij over zijn orkesten met een aan maffiosi-grenzend gedrag. Althans; dat is het beeld dat het KRO-NCRV-onderzoeksprogramma Pointer in een documentaire schetst van de man die zich wereldwijd op de kaart zette, maar daarbij de menselijke maat uit het oog verloor. De documentaire is gebaseerd op de verklaringen van zo’n vijftig in Van Zweden teleurgestelde musici. Vijftig, zoals Van Zweden zegt in een aan het eind van de documentaire uitgezonden verklaring, van de in totaal vijfduizend orkestleden van vijftig orkesten in tweeëndertig landen waarmee hij tot nu toe in zijn sucesvolle carrière te maken had.
Het zoveelste afbreukdocument
Eerlijk is eerlijk: ik ging met tegenzin kijken naar dit -wat ik vermoedde – zoveelste afbreukdocument- van iemand die kleur geeft aan de samenleving en waarop natuurlijk ook wel iets af te dingen is. Maar, Pointer schetst een in journalistiek opzicht boeiend beeld van een man waarvoor geen grenzen bestaan en die dezelfde inzet verlangt van zijn omgeving. Alles voor het resultaat. Heeft het programma met deze onthullingen Van Zweden nu ontmaskerd en voor altijd van het podium getrokken? Wat mij betreft niet. Sinds een paar jaar ontwikkelt zich in de media een traditie van grenzeloos begrip voor hen die slachtoffer zijn van wat dan ook. De reacties op de documentaire getuigen dan ook in meerderheid van empathie voor hen die het onder het veeleisende gedrag van Van Zweden moeilijk hadden.
Terecht wordt door deskundigen aan de zijlijn geconstateerd dat hij met coachend en aardig leiderschap waarschijnlijk dezelfde of misschien wel betere resultaten had bereikt dan door zichzelf te overschreeuwen. Maar de dirigent toont, anders dan indertijd bijvoorbeeld Matthijs van Nieuwkerk, zelfinzicht en de bereidheid zich te hervinden. In dat opzicht hoop ik dat de Pointer-documentaire de discussie over effectief leiderschap verder zal helpen, in plaats van een van de succesvolste dirigenten naar de ondergang te leiden. Slachtoffers zijn er op dit gebied al genoeg gemaakt. We kunnen niet iedereen die kleur geeft aan de samenleving het zwijgen opleggen. Dat maakt de werkomgeving dan wel sociaal veiliger, maar de cancelcultuur vermoordt ook hogere ambities.
Niet cancelen maar uithuilen en opnieuw beginnen
Martin Schippers, musicus die met Van Zweden werkte, neemt het in een reactie op Youtube voor hem op.Het is een genuanceerd statement dat erkent dat wat we jarenlang als normaal hebben beschouwd niet per se ook normaal is, hetgeen ook geldt voor nog voortgaande usances in politiek en media. Schippers wijst erop dat er ook een andere kant aan het verhaal zit. Pointer is in deze documentaire niet erg sterk in het geven van tegengas aan vermeende slachtoffers, omdat je slachtoffers nu eenmaal niet met kritische vragen voor de voeten loopt. Althans: dat is een media-gewoonte die best eens wat vaker doorbroken mag worden. Deze blog is een pleidooi om te leren in plaats van te cancelen. Hieronder zijn verklaring:
Als musicus die regelmatig met Jaap van Zweden heeft gewerkt, voel ik de behoefte om mijn perspectief te delen naar aanleiding van de recente Pointer-documentaire. In de film benoemt de manager van het Radio Filharmonisch Orkest terecht dat er een verandering gaande is in leiderschapsstijl en cultuur binnen de klassieke muziekwereld, zowel bij dirigenten als docenten. Deze ontwikkeling is reëel en noodzakelijk. Wat vroeger als “normaal” werd gezien, is tegenwoordig niet meer acceptabel. En dat is maar goed ook. Tegelijkertijd is het ook waar dat de manier waarop mensen met kritiek omgaan veranderd is. Feedback wordt vaker persoonlijk opgevat en soms uit de context gehaald. Deze twee ontwikkelingen kunnen soms botsen, zoals we zien in deze behoorlijk eenzijdige documentaire. Er zijn ook net zo goed honderden musici te vinden die zich juist positief uitlaten over Jaap, die ontbreken uiteraard in deze video. Feit is dat hij in Dallas, Hongkong en bij al zijn orkesten in Nederland het artistieke niveau significant heeft verhoogd. Ik heb vaak met hem gewerkt, en ja, hij communiceert op een directe manier. Ik heb dat altijd gezien als typisch Amsterdamse directheid. Als je hem op dezelfde manier aanspreekt als hij jou, dan respecteert hij dat, en ook jouw mening. Het is absoluut geen top-down ‘mond houden en luisteren’-persoon. Kon iedereen daar mee omgaan? Zeker niet. In mijn ervaring, de mensen die hij publiekelijk aansprak, waren inderdaad degenen die niet goed genoeg voorbereid waren of simpelweg in een met belastinggeld gefinancierd orkest zaten en elke maand hun salaris opstreken met de minste mogelijke inspanning. De vraag is: wanneer is iets grensoverschrijdend? Als één musicus van de honderd zich zo voelt? Tien? Twintig? Laten we eerlijk zijn, er is geen enkele dirigent die door 100% van zijn musici gesteund wordt. Waarschijnlijk niet eens door 75%. Als musicus in een toporkest weet ik dat de eisen en de druk hoog zijn, maar nooit hoger dan de normen die ik voor mezelf stel. Daarom kan geen enkele dirigent ter wereld mij ongemakkelijk laten voelen met zijn of haar eisen.
Moet Jaap deze signalen serieus nemen? Absoluut, zoals hij ook lijkt te doen in zijn verklaring. In een veranderende samenleving is reflectie en aanpassing belangrijk. De hoge eisen die hij stelt aan voorbereiding en kwaliteit moet hij zeker niet loslaten, maar de manier waarop die eisen gecommuniceerd worden, kan mee veranderen. Altijd positief blijven is natuurlijk een mooi streven. Maar soms is het ook nodig om iets openlijk te benoemen, ook al is het niet leuk, om duidelijk te maken aan de groep wat de grenzen zijn op het gebied van voorbereiding of muzikale kwaliteit. Dat hoort bij het vak van dirigent. We kunnen niet verwachten dat een dirigent tegelijkertijd ook psycholoog is die constant rekening houdt met ieders persoonlijke mentale gesteldheid. Zijn of haar taak is om muzikaal leiding te geven, helder, eerlijk en met integriteit. En ter volledigheid: natuurlijk is er geen plaats voor pesten of intimidatie gedrag op de werkvloer. Elke organisatie zou een klimaat moeten bieden waarin dit soort zorgen veilig bij het management kunnen worden gemeld en serieus genomen worden. En natuurlijk moeten managers en ook orkestleden zelf de dirigenten aanspreken als er iets niet in de haak is, het zijn geen halfgoden, er klinkt zeer weinig als ze met het dirigeerstokje heen en weer zwaaien…
TON VERLIND
Misschien moeten programma’s, zoals pointer, van het scherm verdwijnen. Voor dergelijke, twijfelachtige programma’s zou eigenlijk geen plek in het bestel moeten zijn. Oproerkraaiers.
Wat een mooi en duidelijk verhaal van Martin Schippers!
Ik heb 25 jaar in het RFO orkest als cellist gespeld. Als voorbeeld zou hier alleen twee Chef dirigenten, dus Edo de Waart en Jaap van Zweden noemen.
Orkest heeft onder deze twee enorm zijn kwaliteit verbeterd, en er is tegenwoordig Top Orkest. Zo kan je wel het noemen.
T.v. Programma over J v Zw. – ik heb wel gezien! – diep onder de maat moet ik gaan noemen.
Ik vind het persoonlijk heel makkelijk en laag om 1 persoon, in dit geval Jaap van Zweden, helemaal de grond in te trappen. Naar alle waarschijnlijkheid zijn er veel meer dirigenten die zo communiceren en zoals Martin Schippers al aangeeft, zijn er ook vele musici die zich wel positief uitlaten over Jaap van Zweden.
Daarnaast moet je zaken ook in de tijd zien en het niveau niet vergeten. Vroeger kon je gewoon zeggen waar het op stond en daar leerde je van. Nu tegenwoordig heeft men een zwak harnas en wenst men hierdoor om op een pedagogische en vredige manier te worden bekritiseerd. Dit kan niet altijd wanneer je op dit niveau speelt.
Heel veel respect voor Jaap van Zweden, voor wat hij heeft bereikt en voor hoe hij dit nu nogsteeds doet.
Als laatste vind ik de reactie van Jaap van Zweden naar aanleiding van deze eenzijdige documentatie heel sterk. De documentaire zelf is daarintegen in mijn beleving heel zwak. Zwak, omdat het veel te veel op de man af is, dat niet terecht is. Je kunt iemands carrière helemaal kapot maken wanneer mensen dit vanuit een verkeerde manier gaan interpreteren. Ik ben hierdoor niet te spreken over de werkwijze van Pointer.
Als gepensioneerd zanger van het Groot omroepkoor heb ik best vaak onder zijn leiding bewerkt. Jaap is een topdirigent! Heel direct en met name fel als iets niet goed gaat. Bijna altijd heeft hij “recht van spreken”. Die enkeling die hier commentaar op heeft moet wellicht ook bij zich zelf te rade gaan.
43 jaar werkte ik fulltime als klarinettist in een symphonisch orkest. Het wordt hoog tijd dat dankzij Pointer deze mensonterende toestanden publiek worden aangeklaagd. De dirigent heeft een grote verantwoordelijkheid. Sommigen, voornamelijk de succesvolle, raken daardoor flink karaktergestoord. Succes maakt waanzinnig. Ze vieren hun machtswellust bot op musici die even professioneel zijn als zijzelf, anders raakt men in een symphonisch orkest niet binnen, maar niets te zeggen hebben. Voornamelijk de solisten die geen leider van de groep zijn maar volledig alleen staan worden slachtoffer. Ik heb “Maestro’s” gekend waarvan het schuim der welust hen letterlijk van de bek vloeide. Meestal wordt deze houding geadorreerd door de strijkersgroep die nooit een noot solo te spelen hebben en hun frustratie gezalfd wordt als een solist om een of andere reden wordt vernedert. Dit maakt de vernedering van de gevisseerde en de verafgoding van de “Maestro” des te groter. Hij weet dat, hij geniet er van. Hij weet dat niemand zijn slachtoffer zal verdedigen. Hij is de almachtige dictator. De moordlustige haan in het kippenhok waar de pikorde heilig is. De enige die op deze momenten kan ingrijpen is de concertmeester. In die 43 jaar heb ik slechts 2 maal zo’n interventie meegemaakt en de “Maestro” veranderde in een lam, op de rug, met de pootjes in de lucht. Dit correcte ingrijpen is dus bijna onbestaand. De concertmeesters blijven liefst goede maatjes met God de vader. Het wordt dus hoog tijd dat deze nepgoden in dit geval eens flink van hun voetstuk worden gerukt. Natuurlijk is het publiek zich niet bewust van deze onaanvaardbare en ziekmakende wantoestanden. Daarom hartelijk dank aan Pointer om een tipje van de sluier op te tillen. Super kwaliteit is altijd prachtig maar weerzinwekkend als deze verkregen wordt ten koste van lijden. De getuigenissen van de gedupeerde musici zijn zeer kenschetsend en correct. Dat er maar een 50-tal klachten zijn onder de zoveel honderden musici die ONDER Van Zweden werkten is de meest belachelijke verdediging waarop zijne Heiligheid Jaap Van Zweden zich beroept. De meesten zijn strijkers die veilig in hun grote groep niet aangevallen worden. De slachtoffers zijn zeker en vast niet allen aan bod gekomen. De lijst zou wel eens te lang kunnen zijn. Onafgezien daarvan is zelfs één slachtoffer onaanvaardbaar.
Mocht mijnheer Jaap Van Zweden dezelfde manische werklust aanwenden om aan zelfondezoek te doen, hij zou misschien een beter mens worden.
Tja…..
Wanneer je dit soort felheid niet aankan, dan kun je het beter laten bij een lokale fanfare en dit niveau overslaan. Je moet er zelf voor zorgen dat welke dirigent dan ook dit niet hoeft te doen. Als het goed is weten de meeste musici wel hoe dit te voorkomen is wanneer je op dit niveau speelt. Daarnaast wordt er niemand slechter van wanneer degene op een harde manier wordt aangesproken. Weet je wat veel erger is, van die schijnheilige mensen die voor je neus mooi weer lopen te spelen en achter je rug om je omlaag halen. Dan kun je beter zo’n Jaap hebben die gewoon op de man af zegt waar het op staat, we zijn toch zeker niet van suiker? Moet hier nu serieus echt meteen over gehuild worden?
Het hele verhaal vd docu is opgeblazen en eebzijdig en daarom misleidend. Schippers’ reactie is een heel goede. De docu geeft ’teeth to the philistines’.
Geheel eens met Ton Verlind en het ingevoegde commentaar van Martin Schippers. Zolang een programma als Pointer rake commentaren als de hunne uitlokt, heeft het een functie en mag het wat mij betreft blijven.
Uitmuntend verwoord Ton!